Prvi Jevreji doselili su se u Petrovaradinski Šanac, današnji Novi Sad, još krajem 17. veka, a njihovo prisustvo zabeleženo je već 1720. godine. Od tada, jevrejska zajednica postepeno je rasla, doprinoseći razvoju grada svojim trgovinskim, zanatskim i kulturnim veštinama. Već tokom 19. veka Jevreji su činili značajan deo stanovništva Novog Sada, sa razvijenim institucijama poput škola, bolnica i sinagoga.
Jevrejska ulica, koja nikada nije menjala ime, nastala je u prvoj polovini 18. veka kao centralna tačka tadašnjeg Jevrejskog geta. Ulica nije bila imenovana iz časti, već kao sredstvo kontrole: jasno je bilo naznačeno ko tu pripada i, još važnije, ko ne. Iako se danas čini čudnim što je geto bio smešten tako blizu današnjeg centra, u to vreme centar grada bio je uz obalu Dunava, dok je geto bio izdvojen i na periferiji. Međutim, kako je Novi Sad rastao, zahvaljujući između ostalog, doprinosima jevrejskih zanatlija i trgovaca, grad se širio upravo prema getoiziranoj zajednici.
I pored tog doprinosa, vlasti grada nisu uzvratile zahvalnošću. Naprotiv, niz praksi bio je osmišljen s ciljem ograničavanja širenja jevrejskog uticaja. Najdrastičnija među njima bila je noćna blokada kvarta: sa zalaskom sunca, donosili su se lanci i zaključavale bi se kapije na ulazima i izlazima iz ulice, koje bi ostajale zatvorene sve do jutra. Ova praksa nije bila jedinstvena za Novi Sad, ali to ni na koji način ne umanjuje njen antisemitistički karakter, tim pre što se grad kasnije ponosio antifašističkom borbom.
Ograničenja u kretanju predstavljala su tek jedan segment šireg sistema diskriminacije. Jevrejima je bilo zabranjeno posedovanje nekretnina van geta, postojala su ograničenja u pristupu zanatima i trgovini, kao i brojne administrativne prepreke koje su ih držale u senci gradskog života. Ipak, uprkos tim pritiscima, zajednica je razvila izuzetno bogat unutrašnji život. Organizovane su škole koje su pratile duhovne i svetovne potrebe, održavane radionice, bolnice, i naravno – sinagoge.
foto: wikimedia.org
Četvrt je tokom svoje istorije imala četiri sinagoge, od kojih je najpoznatija Velika sinagoga, jedina koja je opstala do danas. Izgrađena u neoromaničkom stilu krajem 19. veka, ona je i danas monumentalno svedočanstvo o snazi i organizaciji tadašnje zajednice. Za vreme Drugog svetskog rata korišćena je kao mesto zatočeništva Jevreja pred deportaciju u logore smrti. Na njenom ulazu i danas stoji natpis: „Ki beti, bet tefila ikara l’kol haamim“, što znači „Neka ova kuća bude dom molitava za sve narode.“
Ostale tri sinagoge – manje, mahom smeštene u privatnim zgradama unutar geta – uništene su ili zapuštene tokom 20. veka. Svaka od njih imala je svoj specifičan karakter i okupljala određene slojeve zajednice, bilo po poreklu, liturgijskoj tradiciji ili društvenim navikama. Njihov nestanak označio je i kraj jedne epohe jevrejskog kolektivnog života u Novom Sadu.
U okviru Jevrejske ulice nalazile su se i druge važne građevine, poput zgrada Jevrejske opštine i škole, izgrađene u stilu mađarske secesije. Ove zgrade, sa bogatom fasadnom dekoracijom, stubovima i karakterističnim ornamentima, nisu bile samo administrativna središta, već i prostori obrazovanja, diskusije i kulturnih praksi. Kulturni život obuhvatao je verske praznike, zajednička okupljanja, muzičke nastupe i pozorišne predstave koje su se organizovale u okviru škole ili dvorišta opštine, čime se čuvao identitet u uslovima pritiska.
Danas, Jevrejska ulica i preostali arhitektonski tragovi podsećaju na višeslojnu istoriju Novog Sada i na zajednicu koja je, uprkos brojnim preprekama, uspela da sačuva svoj identitet, ostavljajući dubok trag u društvenom, kulturnom i urbanom tkivu grada. Ovaj prostor nosi svedočanstvo o suživotu, diskriminaciji, otporu i nadi – o važnosti sećanja i poštovanja različitosti u savremenom društvu.
Nema komentara